Gmina Miasta Gostynina - oficjalna strona

Historia

Gostynin to prastary gród mazowiecki, będący przez wieki stolicą ziemi gostynińskiej

Skromne ślady domostwa odkryte pod koniec lat czterdziestych, około 800 metrów na południowy wschód od rynku, pozwoliły wysunąć przypuszczenia, że pomiędzy VI a VIII wiekiem istniała tu pierwsza osada.

Nazwa "Gostynin" po raz pierwszy pojawiła się w źródłach z 1279 roku. W grodzie o nazwie Gostynin książę płocki Bolesław II wystawił dokument z przywilejami dla biskupstwa płockiego.

Na obszar średniowiecznej ziemi gostynińskiej, stanowiącej jedną z dzielnic książęcego Mazowsza, złożyło się kilka regionów, które były powiązane z różnymi ośrodkami administracyjnymi w dobie wczesnego średniowiecza. Pierwszym z nich było dorzecze Skrwy, nad którą wyrósł Gostynin wraz z przyległym terenem lewego brzegu Wisły od Dobrzykowa po Brwilno. Obszar ten stanowił mazowieckie pogranicze z Kujawami wchodzące w skład pogranicza z terytorium łęczyckim. Wyróżniała go ponadto inna ważna cecha, a mianowicie charakter militarnego przedpola wczesnośredniowiecznej stolicy Mazowsza, ulokowanej na wysokiej skarpie prawego brzegu Wisły.

Od 1319 roku poświadczona jest źródłowo gostynińska hierarchia grodowa, przekształcona po pewnym czasie w hierarchię ziemską. Jako pierwszy znany z imienia kasztelan gostyniński Paweł pojawia się w dokumencie z 1345 roku.

Przez ziemię gostynińską prowadziły ważne szlaki komunikacyjno-handlowe, przede wszystkim z Kujaw na Mazowsze Środkowe i na Ruś. Sytuacja polityczna Mazowsza w czasie rozbicia dzielnicowego wpłynęła na rolę i pozycję Gostynina. Pierwotny gród gostyniński założył w XIII wieku Konrad Mazowiecki na tzw. Łysej Górze, obok jeziora Kocioł. Niżej powstał kościół grodowy pw. św. Jakuba. W grodzie książę płocki Bolesław II wystawił dokument z przywilejami dla biskupstwa płockiego.

W sporach dynastycznych pomiędzy Piastami mazowieckimi, Bolesławem II i jego bratem Konradem II, wspomniany jest również Gostynin, który został zdobyty w 1286 roku przez wspomagające Konrada wojska ruskie.

Strategiczne położenie Gostynina ujawniło się już w roku 1326, kiedy to Władysław Łokietek zaatakował Mazowsze płockie. Chciał w ten sposób zmusić jego władcę Wacława, sprzymierzeńca Czechów i Krzyżaków, do uległości lennej. Łokietek oblegał Gostynin, lecz go nie zdobył.

Dynamiczny rozwój grodu datuje się od czasów panowania na Mazowszu księcia Siemowita III. Początek jego rządów na ziemi gostynińskiej przybliża dokument wystawiony w Gostyninie w lutym 1353 roku na rzecz płockiego klasztoru norbertanek pw. św. Marii Magdaleny. Dokument ten dotyczy wyłącznie trzech osad tego klasztoru należących do ziemi gostynińskiej, mianowicie wsi Brwilno, Łąck i Nrzestno. Książę nadał im immunitet ekonomiczny i sądowy, utrzymując jednak spośród dotychczasowych świadczeń przypuszczalną rekompensatę dla skarbu książęcego za wycofanie się z przymusowej wymiany pieniądza i świadczeń pieniężnych na rzecz skarbu książęcego.

Siemowit III prawdopodobnie wzniósł pierwszy, choć skromny zamek w Gostyninie, na sztucznie podwyższonym wzgórzu, pomiędzy rozlewiskami na lewym brzegu Skrwy. Siemowit III obdarzył kościół parafialny w Gostyninie licznymi przywilejami i daninami. Nowa osada rozwijała się intensywnie, a syn i następca Siemowita III, Siemowit IV, nadał jej w 1382 roku prawa miejskie, lokując ją na prawie chełmińskim. Nowo lokowane miasto koncentrowało się wokół rynku i przyległości. Miasto otrzymało prawo niemieckie na wzór Płocka, stolicy Mazowsza. Otrzymało prawo wykonywania sądów w swoich granicach, jednakże z wyłączeniem szlachty mazowieckiej i ludzi z dóbr książęcych, co było ograniczeniem powszechnie zrozumiałym.

Początek rządów Siemowita IV na ziemi gostynińskiej łączył się z jego zaangażowaniem w sprawy Korony i tronu polskiego po śmierci króla Węgier i Polski Ludwika z dynastii andegaweńskiej.

Siemowit IV rozbudował zamek gostyniński, który, jak podają kroniki, stał się ulubioną jego rezydencją. Tu dwukrotnie podejmował Władysława Jagiełłę (w 1414 i 1419 roku), tu również książę spędził ostatnie lata swojego życia i zmarł w 1426 roku.

Po śmierci Siemowita IV złożono go w katedrze płockiej obok jego przodków.

Książę Siemowit V objął samodzielne rządy nad księstwem rawskim mając 44 lata. Ożenił się dla zapewnienia ciągłości rodu z księżniczką oświęcimską Małgorzatą i ostatecznie wyznaczył jej ziemię gostynińską w listopadzie 1440 roku. W wystawionym z tej racji dokumencie opisano szczegółowo dobra książęce ziemi gostynińskiej. Składały się wówczas na nie: Gostynin, Gąbin i Osmolin oraz Rataje, Lucin Kozice, Strzelce, Skrzany, Długołęka, Niedrzaków Międzydrzewie, Leśniewice, Mysłownia, Korzeń, Topolno, Czyżewo, Starepole, Krobino, Sanniki, Osmolino, Witusze, Lipieńskie Brzeziałąka, Rozlazłowo. Do rozbudowy tych miejscowości przyczynił się Siemowit V, prowadząc intensywną działalność gospodarczą wyzyskującą dogodną sytuację polityczną po zawarciu traktatu pokojowego z Zakonem.

Po śmierci Siemowita V władzę w Gostyninie objęła wdowa, księżna Małgorzata. Jej działania w porównaniu z działaniami Siemowita V są mało widoczne w źródłach.

W XIV i XV wieku Gostynin otrzymał dwa ważne przywileje. Pierwszy dotyczył nadania prawa magdeburskiego miastu Gostyninowi przez księcia Siemowita IV w 1382 roku. Przywilej ten został zatwierdzony i rozszerzony przez króla Kazimierza Jagiellończyka, gdy po bezpotomnej śmierci książąt mazowieckich – Siemowita i Władysława – król obdarzył miasto ziemią i lasami. Drugi przywilej nadany został mieszczanom gostynińskim przez króla Kazimierza w 1462 roku w zamku gostynińskim, potwierdzony w Toruniu w 1520 roku przez królów: Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta (1552 r.), Zygmunta III (1618 r.), Augusta III Sasa w 1720 r., Augusta II Sasa w 1746 r. i Stanisława Augusta w 1766 roku.

W połowie XIV wieku rozpoczął się proces systematycznego przyłączania ziem mazowieckich do Korony Królestwa Polskiego. Ziemia gostynińska wraz z ziemią rawską został włączona do Korony w 1462 roku. Liczyła wówczas 1933 km2 powierzchni i dzieliła się na 2 powiaty: gostyniński i gąbiński.

Najstarszymi miastami ziemi gostynińskiej były Gostynin i Gąbin. Zachowane materiały tylko w przybliżeniu pozwalają obliczyć wielkość zaludnienia Gostynina w 1564 roku. Razem z mieszkańcami wójtostwa plebanii, szpitala miejskiego, zamku i obiektów z nim związanych liczba ludności Gostynina musiała dochodzić do 1600 osób.

W XVI wieku w skład ziemi gostynińskiej zaliczano także dobra łowickie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego na północ od linii Bzury. We wczesnym średniowieczu była to osobna kasztelania, równorzędna sochaczewskiej; z nadania książęcego władza przeszła w ręce arcybiskupa. Był to największy kompleks dóbr arcybiskupich, którego centrum stanowił silny gród łowicki, oblany wodami Bzury, w połowie XIV wieku zastąpiony przez murowany zamek.

W 1564 roku w Gostyninie zamieszkiwało 176 rzemieślników. Wśród nich dominowali szewcy, krawcy i piekarze. Rzemieślnicy płacili stosunkowo niskie podatki. Wynikały one z przywilejów nadawanych przez polskich władców np. przywileju Zygmunta Augusta z 1563 roku dla cechu kowali. Poza cechami wytwarzali swoje wyroby rzemieślnicy zwani „partaczami”. Byli nimi zazwyczaj Żydzi, którzy mieli pozwolenie starosty na zajmowanie się rzemiosłem po wcześniejszym uiszczeniu opłaty na rzecz „dworu”. Bardzo często dochodziło do konfliktów między rzemieślnikami zrzeszonymi a „partaczami”.

Wśród uprawnień, jakie uzyskali mieszczanie ziemi gostynińskiej, ważną rolę odgrywało prawo wyrobu piwa. Piwo w dawnej Polsce było nie tylko popularnym napitkiem, ale również ważnym składnikiem pożywienia. Piwo gostynińskie znane było nawet na dworze książąt mazowieckich w Płocku. W 1564 roku zanotowano, że w Gostyninie jest 25 piwowarów.

Mieszczanie ziemi gostynińskiej trudnili się także produkcją gorzałki, którą jeszcze w XV wieku uważano bardziej za lekarstwo niż za trunek. Dopiero w XVI wieku zaczęto ją produkować na wielką skalę. Najczęściej występowała gorzałka o nazwie żytniówka. Mniejsze znaczenie miała gorzałka produkowana z jęczmienia i owsa. Do palenia gorzałki niezbędne było drewno, którego w okolicznych lasach było pod dostatkiem. Piwo i gorzałkę produkowali mieszczanie we własnych domach. W Gostyninie w pobliżu zamku znajdował się browar, na którego wyposażenie składały się kotły, kadzie, koryta, rynienki drewniane, kubły i beczki. Do ważenia gorzałki służył miedziany garniec. Obok browaru znajdowała się suszarnia słodu, a proces fermentacji odbywał się w piwnicy mieszczącej się pod browarem.

Ważną rolę na ziemi gostynińskiej odgrywały także jarmarki i targi. Ich powstanie było uwarunkowane rozwojem produkcji rolniczej i rzemieślniczej stwarzającej stabilne postawy wymiany towarowej. Targi gostynińskie odbywały się w każdy wtorek. Przedmiotem handlu było głównie zboże spławiane potem Wisłą do Gdańska oraz rozwijające się piwowarstwo i gorzelnictwo. Na targach nabywano także warzywa, skóry, wosk, miód i mięso. Jednym z tradycyjnych elementów targu w Gostyninie były jatki rzeźnicze. Dziesięć jatek spłonęło w czasie pożaru w 1559 roku. Pięć lat później, siedem jatek zostało ponownie zbudowanych.

Gostynin miał prawo organizowania w roku czterech jarmarków. Odbywały się one wiosną w każdą Przewodnią Niedzielę: w lecie na św. Jakuba (25 lipca), jesienią po zbiorach, na św. Szymona (28 października) i na św. Andrzeja (30 listopada). Na jarmarki przybywali kupcy z całego zachodniego Mazowsza, Kujaw i Warszawy. Najważniejsza działalność handlowa w Gostyninie odbywała się na rynku. Stały tam stragany, na których sprzedawali swoje wyroby miejscowi rzemieślnicy i kupcy, a także po uiszczeniu pewnej opłaty przybysze z innych miast. Najbogatsi rzemieślnicy sprzedawali towary w kramnicach, które można porównać do dzisiejszych sklepów. W kramnicach głównie kupowała szlachta ziemi gostynińskiej.

Dochody mieszczan ziemi gostynińskiej były systematycznie ograniczane przez obciążenia podatkowe, do których należał szos, czyli czynsz z użytkowanych gruntów i czynsz z zamieszkałych domów, poradlne, a także opłata koronacyjna, która polegała na wystawieniu przez ziemię gostynińską w czasie pospolitego ruszenia wozu wojennego z żywnością, zaprzężonego w cztery konie. Ludność ziemi gostynińskiej wystawiała także woźnicę i dwóch uzbrojonych pachołków. W efekcie ustalono, że wóz wojenny miał być wystawiony wspólnie przez mieszkańców Gostynina, Gąbina i Osmolina.

Ziemia gostynińska na początku XVI wieku była zamieszkiwana głównie przez katolików. Nieco później na ziemi gostynińskiej pojawiła się ludność innych wyznań: Żydzi i protestanci.

W 1611 roku gostyniński zamek, po zwycięskiej walce hetmana Stanisława Żółkiewskiego nad wojskami rosyjskimi w 1610 roku pod Kłuszynem, stał się miejscem uwięzienia cara rosyjskiego Wasyla Szujskiego z braćmi i bratową. Dnia 12 września 1612 roku zmarł car Rosji, a po nim, w tym samym roku, zmarli także jego brat, Dymitr Szujski i żona Dymitra, Katarzyna.

Od późnego średniowiecza oświata ziemi gostynińskiej, pomijając szkolnictwo religijne ludności żydowskiej, opierała się jedynie na nauczaniu w szkołach parafialnych, elementarnych zarówno w mieście, jak i w ośrodkach parafii wiejskich. Uczyły się w nich nieliczne grupy dzieci uboższej szlachty, mieszczan i zamożniejszych chłopów. Bogata szlachta kształciła swoje młodsze dzieci głównie przy pomocy indywidualnie zatrudnionych nauczycieli. Po okresie bujnego rozkwitu w XV-XVII wieku, a przede wszystkim po potopie szwedzkim, szkoły parafialne zaczęły gorzej funkcjonować z powodu braku właściwego pomieszczenia, funduszów i nauczyciela.

W Gostyninie katolicka szkoła elementarna istniała już w czasach pruskich. Pierwsze zachowane informacje o szkolnictwie w Gostyninie pochodzą z 1775 roku i znajdują się w aktach wizytacyjnych Archiwum Diecezjalnego w Płocku.

Szkoła w Gostyninie w 1793 roku miała charakter miejskiej szkoły elementarnej z językiem łacińskim jako wykładowym. Uczył w niej tylko jeden nauczyciel pełniący zarazem stanowisko dyrektora.

Nowoczesny rozwój Gostynina zaczął się w odrodzonej Polsce, gdy został miastem powiatowym w nowo utworzonym województwie warszawskim. W szybkim tempie rosła liczba mieszkańców. Według spisu powszechnego z 1912 roku w Gostyninie mieszkało 6700 osób, w 1931 roku – 7800, a w 1939 roku już 12000. Podwojeniu ludności w tak krótkim czasie sprzyjało między innymi przeprowadzenie linii kolejowej Płock-Gostynin-Kutno.

W życiu społecznym i kulturalnym miasta brała udział głównie miejscowa inteligencja, jak lekarze, urzędnicy, palestra, księża, młodzież, nauczyciele. Na początku XX wieku w Gostyninie mieszkało 110 osób zaliczanych do inteligencji, z czego 58 osób to Polacy.

Zarówno w XIX wieku, jak i w pierwszej połowie XX stulecia, wielu mieszkańców Gostynina brało udział w walkach narodowowyzwoleńczych.

W okresie PRL w Gostyninie powstawały nowe osiedla mieszkaniowe budowane przez zakłady przemysłowe. Po transformacji wiele przedsiębiorstw zlikwidowano, powstały nowe, także z kapitałem zagranicznym. W ciągu następnych lat wybudowano domy w systemie TBS, powstało osiedle Zazamcze, budowane są nowe domy.

W 1975 roku po reformie administracyjnej Gostynin stracił status miasta powiatowego, pełnił jednak w dalszym ciągu funkcję ośrodka regionalnego w województwie płockim, o czym świadczy lokalizacja w mieście takich jednostek, jak: PZU, NBP, Prokuratura Rejonowa. W 1998 roku przywrócono Gostynin do rangi miasta powiatowego; w styczniu 1999 roku zaczęła funkcjonować administracja powiatowa. W latach 90-tych przybyły nowe zakłady pracy w miejsce zlikwidowanych przedsiębiorstw państwowych nastąpił rozwój sektora usług. Obecnie władze kładą duży nacisk na ochronę środowiska i turystykę.